Plecionkarstwo towarzyszyło człowiekowi od
najdawniejszych czasów. W miarę rozwoju kultury ludności rodziły się nowe
potrzeby na przedmioty użytkowe, ozdobne, ochronne i budowlane między innymi z
drewna i wikliny.
W Rudniku nad Sanem wikliniarstwo
zaczęło się rozwijać i nabierać coraz większego znaczenia pod koniec XIX wieku.
Rozwój koszykarstwa zainicjował właściciel dóbr rudnickich, hrabia Ferdynand Hompesch. To z
jego inicjatywy i za jego staraniem wysłano kilku mieszkańców Rudnika i
Kopek (byli to: Jan Ryński, Jan Gancarz, Karol Koszałka, Marcin Madej,
Franciszek Konior, Franciszek Pawłowski)do szkoły koszykarskiej w Wiedniu, a
następnie w 1878 roku założono w mieście szkołę koszykarską, w której pod
czujnym okiem majstrów i instruktorów koszykarstwa kształcono chałupników. W ten
sposób powstał cały system produkcji oparty na pracy nakładczej, pozyskiwaniu
surowca (wprowadzono uprawę wikliny) oraz sprzedaży gotowych wyrobów, który
przyczynił się do wzrostu liczby mieszkańców i poprawy ich
zamożności. W 1882 roku Hrabia Hompesch założył firmę pod nazwą "Szkoła
Koszykarska Karol Józef Krauz we Wiedniu", której pierwszym dyrektorem był
Ferdynand Hoffman, a majstrami galanterii byli: Sekulski, Antoni Skiba, Leon
Skoczylas. Wkrótce została ona zamieniona na duże warsztaty koszykarskie pod
nazwą "Prasko - Rudnicka Fabryka Koszykarska w Rudniku nad Sanem", gdzie
zrzeszeni w niej robotnicy wykonywali wyroby i galanterię. Fabryka wydzierżawiła
również duży plac od hr. Tarnowskiego, gdzie wybudowała w latach 1897- 1910 pięć
dużych magazynów na swoje wyroby i wiklinę oraz budynki na warsztaty i dla
administracji.
W tym okresie rzemiosło wikliniarskie
rozwijało się również w Małopolsce, czego przejawem było utworzenie w 1919 r. w
Krakowie syndykatu koszykarskiego z prezesem Wincentym Witosem na czele. Ze
względu na to, że Rudnik nad Sanem słynął już z koszykarstwa, syndykat utworzył
w nim swoją delegaturę. Jednakże w wyniku niewłaściwego zarządzania doszło do
upadku syndykatu zarówno w Krakowie, jak i ekspozytury w Rudniku nad Sanem.
Ponadto funkcjonowały w Rudniku nad Sanem:
Towarzystwo Kredytowe i Kasa Zaliczkowo-Oszczędnościowa, Krajowa Szkoła
Koszykarska i Stowarzyszenie Zjednoczonego Przemysłu i Rękodzielnictwa. W
okresie międzywojennym dzięki prowadzonym inwestycjom i działaniom, Rudnik
nad Sanem stał się najznaczniejszym ośrodkiem wikliniarstwa w Małopolsce.
Od 1919 roku w mieście działało 12 firm
zajmujących się eksportem wyrobów i 20 firm handlujących na rynku krajowym.
Pracowało dla nich w Rudniku nad Sanem i okolicy 3 tysiące warsztatów
chałupniczych zatrudniających ok. 15.000 osób. W 1928 roku część z nich
zrzeszyła się w Spółdzielni "Wierzba" należącej do Związku Producentów Wikliny
we Lwowie. Roczna wartość wyrobów z wikliny produkowanych w Rudniku nad Sanem
sięgała 3.600.000 zł. Dla potrzeb rozwijającego się rzemiosła, na miejsce
zlikwidowanego Seminarium Nauczycielskiego, w 1932 roku przeniesiono do Rudnika
nad Sanem Lwowską Szkołę Koszykarską, którą trzy lata później przekształcono w
Szkołę Przemysłu Drzewnego, Państwową Szkołę Stolarską.
W 1936 r. założono Spółdzielnię Wytwórców
Koszykarskich, która w czasie wojny została zlikwidowana. Rudnickie koszykarstwo
w okresie niemieckiej okupacji zaliczone zostało do tzw. przemysłu wojennego
i wykorzystane do masowej produkcji pojemników do celów wojennych. Rabunkowa
gospodarka okupanta na plantacjach wikliny doprowadziła do zniszczeń w uprawach,
co uniemożliwiło dobry start rudnickiego koszykarstwa bezpośrednio po wojnie.
W 1944 r. magazyny dawnej koszykarni
wybudowane na działce nad stawem, przeszły na własność Skarbu Państwa i
podlegały Ministerstwu Rolnictwa i Reform Rolnych. Następnie dzięki staraniom
władz miasta oraz dyrekcji liceum, zostały one przekazane na własność,
wyremontowane i oddane do użytku rudnickiemu liceum. W ciągu kolejnych lat
remontowano w czynie społecznym następne magazyny z przeznaczeniem ich na
budynek główny, pracownie przedmiotowe i internat.
W latach powojennych w Rudniku nad Sanem
powstało kilka organizacji spółdzielczych, a w 1948 r. Spółdzielnia Wikliniarsko
- Koszykarska "Jedność" i Zakład Wikliniarski (późniejsze Małopolskie
Przedsiębiorstwo Produkcji Wikliniarskiej "Wikplast-Las"). Początkowo
Spółdzielnia "Jedność" należała do Centralnego Związku Spółdzielni Pracy, a od
lipca 1975 roku do Związku Spółdzielni Rękodzieła Ludowego i Artystycznego
"Cepelia". W tym czasie wyplataniem w wiklinie zajmowało się ok. 3,5 tys.
chałupników i ponad 800 pracowników stałych, a w 1985 r. Spółdzielnia
zatrudniała 2000 pracowników. Na skutek przemian ustrojowych, przechodzenia
z gospodarki planowej do gospodarki rynkowej Przedsiębiorstwo Produkcji
Wikliniarskiej "Wikplast-Las" zostało w latach 90-tych zlikwidowane. Część
majątku po zlikwidowanym zakładzie "Wikplast-Las" przejęła w 1999 r. Gmina.
Natomiast w ograniczonym zakresie Spółdzielnia Wikliniarsko-Koszykarska
"Jedność" działa do dnia dzisiejszego.
11 lipca 2001 r. na wniosek Komitetu
Założycielskiego zarejestrowano Stowarzyszenie o nazwie Korporacja Wikliniarska
"Rudnik" z siedzibą w Rudniku nad Sanem. Jest to organizacja pozarządowa, której
celem jest wspieranie rozwoju przedsiębiorczości i inicjatyw gospodarczych,
pielęgnowanie tradycji kulturowych, promowanie produkcji i sprzedaży wikliny
oraz wyrobów wikliniarskich.
Aktualnie największe znaczenie dla regionu w
drobnej wytwórczości i handlu ma wyrób i sprzedaż wyrobów z wikliny, z której to
Rudnik nad Sanem jest słynny w kraju, Europie, a nawet za oceanem, co
potwierdza wystawa EXPO 2005 w Japonii www.expo2005.info.pl . Przemysł
wikliniarski w Gminie obecnie daje zajęcie i utrzymanie około 900 rodzinom. Na
terenie Gminy funkcjonuje ponad 35 hurtowni z wikliną, ponadto działa ok. 50
mniejszych podmiotów zajmujących się handlem tymi artykułami.
Wraz z ciągłym rozwojem rzemiosła
wikliniarskiego, pojawiła się potrzeba odpowiedniego wyeksponowania historii,
tradycji i kultury wikliniarskiego regionu oraz przedmiotów z tym związanych.
Brak odpowiedniego poziomu informacji powoduje niewykorzystanie możliwości
rozwoju turystyki w Gminie i Mieście, a w związku z tym ogranicza liczbę
przyjeżdżających turystów. Krótki czas pobytu, zmniejsza tym samym poziom
dochodów możliwych do osiągnięcia z tego tytułu przez Gminę i Miasto oraz
jej mieszkańców.
Przechowywanie obecnie eksponatów z wikliny
w nieodpowiednich pomieszczeniach wpływa znacząco na pogorszenie i częściową
degradację ich stanu. Dlatego też pojawił się pomysł utworzenia Centrum
Wikliniarstwa. Znajdować się ono będzie w XIX-wiecznym budynku (z 1890 r.).
Budynek położony jest na obszarze ścisłej strefy ochrony konserwatorskiej
układu urbanistyczno - architektoniczno - krajobrazowego Rudnika nad Sanem
(decyzja nr 309/A z dnia 11.06.1987) oraz wpisany jest do rejestru zabytków
(decyzja nr A-90 z dnia 26 lipca 2004 r.). Początkowo w budynku tym mieściła się
Szkoła Powszechna, następnie od 1910 r. Szkoła Ludowa pięcioklasowa. W latach
1962 - 1998 w budynku mieścił się Państwowy Zakład Wychowawczy (od 1984r.
Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy) dla dzieci upośledzonych w stopniu lekkim
z byłego województwa tarnobrzeskiego. Ośrodek ten prowadził swoją działalność w
tym budynku do 1998 roku. Od tego czasu budynek pozostaje opuszczony,
niezagospodarowany i obecnie znajduje się w złym stanie, a dalsze jego
niezagospodarowanie może prowadzić do jego całkowitego zniszczenia.
Wygląd budynku byłego Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego przed
adaptacją na Centrum Wikliniarstwa
Utworzenie Centrum Wikliniarstwa w Rudniku
nad Sanem powstrzyma proces degradacji zabytku, a przede wszystkim będzie w
sposób kompleksowy chronić dziedzictwo kulturowe naszego regionu oraz
promować wyroby wiklinowe jako produkt lokalny rudnickiego zagłębia
wikliniarskiego.
Opracowała:
Lucyna Zygmunt
Bibligrafia
M. Lachowicz:
Z. i Z. Chmielowie:
J. A. Borzęcki,J.Myjak: F. Gawroński:
Praca zbiorowa:
|
Historia Szkoły Powszechnej i Szkoły Podstawowej nr 1 w Rudniku nad
Sanem; Przegląd Rudnicki nr 2; 2002 r. Hompesch założycielem koszykarstwa w
Rudniku; Historia jednego Miasta. Epoka wikiliny; Tygodnik Nadwiślański nr
36; 1985 r. Rudnik nad Sanem ważnym okręgiem wikliniarsko-koszykarskim w
Polsce i Europie ; Przegląd Rudnicki nr 1; 1989 r. 50 lat Gimnazjum i Liceum
w Rudniku nad Sanem; 1994 r. | |